‘Medische gassen zijn van levensbelang’

Anouk van Dapperen, apotheker in het Erasmus MC

In het ziekenhuis is de apotheker verantwoordelijk voor de verstrekking van medische gassen zoals zuurstof, kooldioxide, lachgas en medische lucht. Veiligheid en kwaliteit zijn hier letterlijk van levensbelang. “Ik ben blij met de nieuwe GMP-Z Z6 die vorig jaar is uitgekomen. Deze richtlijn geeft de ziekenhuisapotheek handvatten hoe om te gaan met medische gassen in het ziekenhuis.”

tekst • Hans van Eerden | Foto’s: Erasmus MC

Anouk van Dapperen is apotheker in het Erasmus MC in Rotterdam. Ze werkt in de ziekenhuisapotheek (voor de opgenomen patiënten), die zo’n driehonderd medewerkers telt, onder wie circa veertig apothekers. Samen met twee collega’s houdt Van Dapperen zich bezig met de medische gassen. Zij is voorzitter van de commissie Medische gassen, waarin ook de ‘gebruikers’, in de persoon van een anesthesioloog, en de afdelingen techniek en medische technologie zijn vertegenwoordigd.

Uiteenlopende toepassingen
Anouk van Dapperen werkt ruim acht jaar in het Erasmus MC. Daarvoor was ze onderzoeksmedewerker in het laboratorium Apotheek van het UMC Utrecht en beoordelaar farmacovigilantie (bewaking van de veiligheid van geneesmiddelen) bij het College ter Beoorde­ling van Geneesmiddelen. Zij heeft nu ruim vier jaar medische gassen in haar pakket. Naast kwaliteit en beschikbaarheid is veiligheid een grote verantwoordelijkheid. “Medische gassen vormen een belangrijk vakgebied in een ziekenhuis.” Het is ook een breed vakgebied, met onderscheid tussen gassen voor verschillend gebruik: medicinaal, als medisch hulpmiddel en technisch. Uiteraard moeten de gassen voldoen aan de hoogste normen voor veiligheid en kwaliteit. “Bij de eisen die wij stellen, maken we geen onderscheid tussen medicinale gassen en medische hulpmiddelen.”Er is dus sprake van een brede variëteit en dat geldt ook voor de aanvoer. “Medische lucht maken we zelf, op meerdere locaties in het ziekenhuis, en die verspreiden we via verschillende leidingnetten voor de medische en de technische lucht; daarvoor gelden verschillende gebruiksvoorwaarden.” Dan zijn er de bulkgassen, zuurstof en kooldioxide, in grote tanks die worden gevuld door tankwagens van de leverancier. Distributie gebeurt weer met verschillende leidingnetten. Speciaalgassen, zoals lachgas en longfunctiegassen, worden aangevoerd in cilinders, soms in meerdere afmetingen en voorzien van verschillende aansluitingen. “Voor elk gas, of het nu eigen bereiding is of wordt aangeleverd, zijn wij verantwoordelijk voor beschikbaarheid en kwaliteit aan het afnamepunt. Inkoop is dus ook een belangrijk aspect.”

Beheersbare gasopslag
Een uitdaging voor Van Dapperen en haar collega’s is dat het gebruik van medische gassen het hele ziekenhuis beslaat. Grootverbruikers zijn operatiekamers, IC’s en longafdeling; daarnaast zijn de meeste patiëntenkamersvoorzien van een luchtaansluiting. “Dat moeten wij allemaal overzien. Elke afdeling heeft haar eigen wensen en werkwijze; denk aan de opslag van de gassen. We hebben al eens een project gedaan om alle gasopslag­kamers op de juiste manier ingericht te krijgen: niet meer dan maximaal toegestaan, geen losse cilinders, correcte labeling, technische en medische gassen niet door elkaar, enzovoort.”

Uit het oogpunt van beheersbaarheid verdient centrale opslag de voorkeur, terwijl de gebruikers voor hun gemak liever decentrale opslag hebben. “Er is nu een centrale opslag, van waaruit de decentrale opslagen elke werkdag kunnen worden bijgevuld. We werken daarmee toe naar minimale decentrale voorraden. De persoon die namens onze leverancier die voorraden aanvult, zorgt voor terugkoppeling en is zo nodig signalerend, bijvoorbeeld door te wijzen op een opslag die we eens moeten bekij­ken. Gelukkig komt dat nauwelijks voor, maar het helpt ons wel dat die persoon elke dag elke opslagruimte ziet.” Deze externe ‘ogen’ zijn zeer welkom, net als die van de aannemer die de technische dienst inschakelt voor onderhoud en aanpassingen. Ook vindt er met regelmaat een externe audit plaats van het beleid en de praktijk rond medische gassen.

Verwisseling voorkomen
De leidingnetten voor medische gassen hebben in het ziekenhuis een groot bereik en krijgen er regelmatig afnamepunten bij. De afdeling techniek regelt dat onder verantwoordelijkheid van de apotheker, vertelt Van Dapperen. “Wij moeten toestemming verlenen en na afloop de leidingen weer vrijgeven nadat met goed gevolg testen zijn uitgevoerd. Het gas moet schoon zijn, er mogen bijvoorbeeld geen koperdeeltjes in zitten die van de leidingen zijn afgekomen. Met een capaciteitstest kijken we of er geen drukval is door lekkage. Ook doen we een identiteitstest, om te verifiëren of het gas uit het afnamepunt overeenkomt met de labeling. Immers, soms lopen de zuurstof- en luchtleidingen naast elkaar; verwisselen zou heel vervelend zijn en moet worden gesignaleerd vóór ingebruikname van het afnamepunt.”Ook in het dagelijks gebruik is er kans op verwisseling, erkent Van Dapperen. “Op de afnamepunten zijn de aansluitingen specifiek voor elk gas, zodat je ze niet zou kunnen verwisselen; dat is mechanisch dichtgetim­merd. Maar als er een flowmeter met een universele uitgang tussen zit, kun je daar alles op aansluiten en dus bijvoorbeeld medische lucht en zuurstof verwisselen. We scholen de gebruikers daar natuurlijk in, maar we gaan nu ook over op andere flowmeters, die wel een specifieke uitgang hebben.”

Handvat
Een ander concreet veiligheidsrisico vormen de pendels die op operatiekamers boven de patiëntentafel kunnen bewegen en de luchttoevoer met flexibele slangen verzorgen. “Daarvan is bekend dat ze vocht aantrekken. Als zo’n slang lange tijd niet is gebruikt, kan het vochtgehalte in de eerstvolgende lucht boven de toegestane limiet liggen. Voor operatiekamers waar renovatie aan de orde is, denken we nu na over een oplossing. Moeten we overgaan op cilinders, zodat we niet meer afhankelijk zijn van een leidingnet met flexibele slangen aan het uiteinde, of moeten we een procedure opstellen voor het periodiek doorspoelen van die slangen?”

Zo komen er telkens weer andere vraagstukken, weet Van Dapperen. “Ik ben blij dat vorig jaar de GMP-Z Z6 is uitgekomen. Die geeft de ziekenhuisapotheek een handvat voor hoe je moet omgaan met medische gassen.”

Richtlijn voor medische gassen

Gebruik van medische gassen